citaten en quotes van de Nederlandse kunstenaar
Theo van Doesburg - De Stijl

De elementarist is een geestelijke rebel, een onruststoker die ten koste van eigen rust, de rust van de regelmaat en de herhaling van het burgerlijke leven moedwillig verstoort. Oppositie, contrast, verzet, strijd.

Geest is de natuurlijke vijand van de natuur.

Het schilderij moet helemaal geconstrueerd zijn uit zuiver beeldende elementen, dat wil zeggen kleuren en vlakken. Een picturaal element heeft geen andere betekenis dan zichzelf en bijgevolg heeft het schilderij geen andere betekenis dan zichzelf.

De kunst is vrij in de toepassing van haar middelen, maar gebonden aan haar eigen wetten, en ook aan niets anders dan aan haar eigen wetten.

In de nieuwe architectuur is de kleur van buitengewone betekenis. Zij vormt een wezenlijk bestanddeel van het uitdrukkingsmateriaal. De kleur maakt de ruimtelijke werking die de architect nastreeft zichtbaar. Op deze wijze voltooit de kleur de architectuur en is daarvan een wezenlijk element. Tot nog toe bleef de kleur bijzaak.

Verf en kleur zijn twee verschillende dingen. Verf is middel, kleur is doel. Men kan een interieur volsmeren met blauwe, gele, groene, paarse of rode verf, zonder dat hier, hoe bont het geheel ook is, van kleur sprake kan zijn. Zoals in alles, gaat het ook hier om evenwicht.

De beelding van de ruimte is zonder licht niet denkbaar. Licht en ruimte vullen elkaar aan. In de architectuur is het licht een beeldend element en wel dan ook nog het belangrijkste. Het organisch verband tussen ruimte en materiaal kan alleen door middel van licht tot stand worden gebracht. Daarmee echter is de architectuur nog niet voltooid. Perfectionering van de architectuur is alleen dan mogelijk als ook het licht gebeeld wordt

De mens kan echter net zomin zonder kleur als zonder licht. In de moderne architectuur heeft een vlak bezieling nodig, dat wil zeggen beelding door middel van de 'ruimtelijke', zuivere kleur.

Zowel de afzonderlijke kleuren (bijvoorbeeld rood-blauw-geel), als de moderne materialen (bijvoorbeeld beton, ijzer, glas) vertegenwoordigen elk hun eigen energie. Blauw en geel bijvoorbeeld zijn, qua energie, elkaars tegenpolen. Die tegenstelling noem ik spanning. Een vergelijkbare spanning treffen we aan bij ijzer en glas. Het verwerken van die spanning in ruimte en tijd is even 'esthetisch' en architectonisch als de toepassing van twee kleuren op het vlak of in de ruimte.

Bij een decoratieve toepassing van kleuren gaat het alleen om een smaakvol effect van de kleuren in de ruimte. Door middel van kleur (ornament) wordt de ruimte verfraaid en wel zonder dat er een organisch verband bestaat met de constructie. De kleur wordt alleen gebruikt om de constructie te verhullen.

Het principe van het decoratieve en het ornamentale is in essentie gebaseerd op het herhalen van een motief, een herhaling die door de factor 'tijd' wordt opgeroepen. De oplossing van de kleur in de architectuur is identiek aan de oplossing van het tijdsmoment in de schilderkunst. Pas nu, in de twintigste eeuw, hebben we ingezien dat het op geestelijke armoede berust deze oplossing te zoeken in de herhaling van een ornament.

De herhaling van een thema in de muziek is net zo decoratief als het regelmatig terugkeren van bepaalde bouwelementen. Het begrip symmetrie, dat zelfs vandaag de dag nog wordt gehanteerd door bepaalde architecten (Le Corbusier, Loos, Oud enz.) is eveneens geënt op het principe van het decoratieve en het ornamentale.

De moderne mens heeft een even grote behoefte aan kleur als aan licht. Beweging (dans) en zelfs lawaai zijn voor de moderne mens, voor het moderne 'zenuwstelsel' essentiële levensfactoren geworden. Elke poging tot vernieuwing die uitsluitend de nadruk legt op één bepaalde factor en dus alle andere factoren negeert is armoedig en sterft af.

De consequentie van de schilderkunst ligt niet in haar einde besloten. Evenmin is de onderdrukking van de kleur in de architectuur te beschouwen als de consequentie van de moderne architectuur. Het tegendeel is het geval. Kleur en ruimte begonnen zich steeds meer te ontwikkelen rond een gemeenschappelijke as en daardoor werd innerlijke samenhang tussen die elementen onvermijdelijk. Op dat moment kreeg men te maken met het probleem van de scheppende of beeldende toepassing van kleur in ruimte.

Zelf heb ik, tijdens mijn samenwerking met de jonge architect C. van Eesteren (1923) geprobeerd om kleur te gebruiken als versterkingselement bij het architectonisch beelden van een ruimte. Hierbij werd van elke artistieke, compositorische tendens afgezien. De vlakken die de ruimte geleden, werden elk in een bepaalde kleur geschilderd, al naargelang hun plaatsing in de ruimte. Hoogte, lengte en breedte werden aangegeven met rood, blauw en geel. Het volume werd aangegeven met grijs, zwart en wit. Op die manier kwamen de dimensies van de ruimte op een levendige wijze tot uitdrukking. De architectuur werd niet verstoord, zoals dat in de Barok het geval was, maar werd versterkt.

Wat bedoelen we nu tenslotte met een 'beeldende' toepassing van kleur in ruimte? We hebben geprobeerd, sinds het begin van de zogenaamde Stijlbeweging om die vraag zowel in praktisch als in theoretisch opzicht op te lossen. Het antwoord vloeide rechtstreeks voort uit de consequenties van het ezelschilderij. Toen daaruit elke vorm van illusie verwijderd was en toen het schilderij niet langer meer de in zich gesloten individuele uitdrukkingsvorm voor onze persoonlijke ervaring was, kwam de schilderkunst met de ruimte in contact. Er ontstond een betrekking tussen kleur en ruimte en tussen mens en kleur.

Door deze relatie van de 'bewegende mens' tot de ruimte, ontstond er een nieuwe ervaring in de architectuur, namelijk de ervaring van tijd. De bewegingen van de mens in ruimte (van links naar rechts, van voren naar achter en van boven naar beneden) kregen een principiële betekenis voor de schilderkunst in de architectuur. Het statische beeld had de mens gebonden aan een bepaald punt. De decoratieve 'monumentale schilderkunst' had de mens gevoelig gemaakt voor een kinetisch 'lineair' tijdsverloop van het schilderkunstige in de ruimte.

De ruimtetijdschilderkunst moest het de mens mogelijk maken om de totale inhoud van de ruimte schilderkunstig (optisch-esthetisch) te gaan ervaren. Dit was een nieuwe ervaring, net zoals de eerste vlucht met een vliegtuig in de vrije ruimte dat was.

Het was niet de bedoeling van deze schilderkunst om de mens rond te leiden langs de beschilderde muurvlakken, zodat hij in staat zou zijn van wand tot wand de schilderkunstige evolutie van de ruimte te volgen. Het ging er veeleer om een synoptisch effect van schilderkunst en architectuur te bewerkstelligen. Om dat te bereiken was het nodig dat er zowel architectonisch als schilderkunstig een relatie bestond tussen de beschilderde vlakken. Het geheel moest als een samenhangend lichaam gevormd zijn. Constructie en compositie, ruimte en tijd, het statische en het dynamische moesten tot één geheel worden gesmeed.

In wezen moeten we de architectonische ruimte opvatten als een ongebeelde, blinde leegte, zolang de kleur haar niet daadwerkelijk tot ruimte beeldt. De beeldende ruimte-tijdschilderkunst uit de twintigste eeuw maakt het de kunstenaar mogelijk om zijn grote droom te verwezenlijken: het plaatsen van de mens in de schilderkunst in plaats van ervoor.

Het oppervlak is uiteindelijk de enige bepalende factor in de architectuur. De mens leeft niet in de constructie maar in de atmosfeer die door de oppervlakten wordt opgeroepen.
(citaten en quotes, Theo van Doesburg, - Neo-plasticisme / De Stijl / Elementarisme)